Srednjevekovna oblast u Opštini Paraćin na kojoj je nekada postojalo više od 40 manastira
Projekat pomaže Opštine Paraćin u cilju ostvarivanja javnog interesa u oblasti javnog informisanja u 2022. godini
Na nekih 14 kilometara severoistočno od Paraćina nalazi se selo Zabrega. U ataru ovog sela i oko njega u kanjonu reke Crnice postoji oblast koja se naziva Mala Sveta gora. Ona predstavlja kompleks od desetak manastira i crkava nastalih od kraja 14. do sredine 15. veka. U ovom periodu vlastela i monasi, svesni opasnosti od najezde Turaka, počinju da podižu manastire na teže pristupačnim lokacijama, te kotlina Crnice i brdovitost Zabrege postaju idealno mesto za to.
Mala Sveta gora se prostirala na oko 550 kilometara kvadratnih i na ovom kompleksu istorijski je evidentirano vise od 40 manastira, kao i sedam utvrđenja i nekoliko pećina u kojima su živeli Sinaiti. Oni su bili monasi pustinjaci koji su, uglavnom nakon Kosovskog boja, došli u ove krajeve, nalazili utočišta u manastirima i u mnogome uticali na razvoj vere, pismenosti i duhovnosti.
Trebalo bi napomenuti i to da se ovaj deo opštine naziva i Petruška oblast jer je tu nekada postojao srednjevekovni grad Petrus. Zapravo, u okviru njega su i nastajali svi manastiri, te je preciznije reći da je ova oblast šira od one koju nazivamo Malom Svetom gorom.
Pretpostavlja se da je ovaj grad u nekom obliku postojao još u vreme rimskog cara Justinijana, a u vreme Nemanjića, grad su najpre naselili monasi, a zatim su njime gospodarili župan Vukoslav i njegov sinovi Držman i Crep. Danas postoje ostaci koji svedoče o značaju i veličini ovog grada. Na platou nekadašnjeg grada nalazi se jedan nesvakidašnji prizor – ogromna stena iz koje je iznikla divlja višnja. Legenda kaže da je žena Đurađa Brankovića, u narodu poznata kao Prokleta Jerina donela u svojoj kecelji. Sam kamen se, prema predanju, naziva Krstata stena.
Pored same Crnice u klisuri do sada je u prelepoj prirodi pronađeno desetak manastira. Na samom izvoru nalazi se manastir Sisojevac koji je 1380. godine podigao Sisoje Sinait. U ovom delu kanjona se nalaze i ribnjaci, bazeni i motel, te je ovaj deo veoma primamljiv turistima. Nakan manastira Sisojevac sledi veoma nezgodan deo kanjona u kojem je bilo smešteno još desetak manastira, ali su oni razrušeni, te se samo po negde mogu uočiti njihovi ostaci.
Nešto nizvodnije se dolazi do sela Zabrege i još jednog manastira – Namasije. Crkva ovog manastira je posvećena Svetom Nikoli i konzervirana je. Ovaj manastir je verovatno najpoznatiji na ovoj relaciji.
Odmah nakon Zabrege, a na levoj obali se nalaze ostaci hrama posvećenom Jovanu Glavoseku. Nedaleko od tog mesta se nalaze i ostaci onog što se pretpostavlja da je nekada bio stari grad Petrus. Svedoci koji su uspeli da se domognu ove lokacije kažu da od nje zastaje dah, jer se nalazi na uzvišenju od stotinak metara sa kojeg se pruža pogled na Crnicu koja sa tri strane svojim kanjonom okružuje ovu lokaciju.
Uz samu reku se nalazi i Crkva posvećena Blagoj Mariji Petruškoj, Crkva Presvete Bogorodice, a nedaleko od ovog kompleksa manastira nalazi se i Ravanica.
Manastir Namasija
Ovaj, danas napušteni i urušeni kompleks, građen je krajem 14. veka, a pretpostavlja se da je njegova gradnja otpočeta iste godine kada i Ravanice – 1371. Stručnjaci smatraju da je manastir zadužbina nekog monaha te se Namasija ubraja u najstarije monaške zadužbine Moravske Srbije.
Prva pominjanja ovog manastira mogu se naći u narodnim predanjima i u njema je oslovljavan kao Manasinja ili Namasinja. Kao Namasija se pominje u turskim defterima iz 16. veka dok je pod imenom Manasinja ubeležen je i u austrijskoj ratnoj karti iz 18. veka. U nekim drugim mlađim izvorima može se naći i kao Manasinjac.
Manastir je podignut na malom platou pokraj Crnice tako da svojim severnim zidom gotovo dodiruje reku. Njegova osnova ima oblik nepravilnog trapeza koji zapravo prati oblik terena na kojem je podignut. Kao i skoro svi manastiri tog vremena, i ovaj je građen tako da mu je teško prići, odnosno da je veoma dobro zaštićen prirodom oko sebe. Tako je i danas prilaz manastiru moguć samo sa zapadne strane, preko reke.
Crkva u Namasiji
Za crkvu u okviru manastira, koja je jedini deo kompleksa koji i danas u potpunosti stoji, se pretpostavlja da je bila posvećenja Svetom Nikoli. Ona se nalazi u samom centru kompleksa i duga je 13,40 i široka 7,6 metara. Zidovi su debljine 80 centimetara i očuvani su do visine od 1 metra.
Ona je „trikonhalne osnove, sa pravougaonom priprato i kapelom, prozidanom uz njen južni zid. Po svojim arhitektonskim rešenjima crkva je najbliža moravskoj školi, ali kao jedna uprošćena varijanta“ – napisao je Miša Milenković u svojoj Monografiji Paraćina.
Pri zidanju crkve korišćen je lomljeni kamen u krečnom malteru, koji je bio crvene boje, karakteristične za zemlju oko Crnice. Krov je pokriven ćeramidom, a pod pločama od peščara.
U samoj crkvi nije sačuvan živopis, ali ostaci ikona postoje u paraklisu, koji je dozidan kasnije.
Karakteristike i značaj manastirskog kompleksa
Unutar bedema manastira, pored crkve nalaze se ostaci nekoliko velikih privrednih objekata.
„U zapadnom delu kompleksa nalazi se velika, glavna kapija, a nasuprot njoj manja, kroz koji je vodio skroviti put prema manastirima uzvodno. Duž unutrašnjih površina ogradnog zida prislonjeni su brojni privredni objekti i manastirski konaci“ navodi Milenković.
Mnogi ovi delovi manastira se danas samo naziru ali objekat koji je, pored same crkve i danas upečatljiv je velika keramička peć sa sušarom koja se nalazi u severozapadnom delu kompleksa. Postojanje peći, kao i kovačnice u kompleksu ukazuju na to da je bio Namasije bila, ne samo duhovni, veći privredni centar ovog kraja. Takođe, u kompleksu su pronađene i keramičke posude, oruđe, alati za razne zanate koji potvrđuju da je manastir opsluživao i dalju okolinu. Interesantno je da je na ovoj lokaciji pronađen i stari ugarski novac.
Manastir je postojao i bio aktivan do polovine 17. veka, kada se pretpostavlja da je izgoreo u velikom požaru.
U periodu od 1972. do 1979. kompleks Namasije je u potpunosti arheološki istražen, a pojedini pronađeni ostaci su konzervirani. Kompleks Namasija u Zabregi utvrđen je za kulturno dobro – spomenik kulture od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac 1975. godine a za nepokretno kulturno dobro od velikog značaja odlukom Skupštine SRS 1983. godine u sklopu zaštićene spomeničke celine Petruška oblast.
U poslednjih nekoliko godina društvo „Petrus“ iz Zabrege teži do obnovi i restaurira Namasiju prikupljajući novac kroz različite akcije, projekte i druge aktivnosti. Težnja je da se kompleks i crkva hidroizoluju i da se zamene i srede krov i vrata, te da se ovaj značajni istorijski, ali i turistički potencijal sačuva od zaborava.