Priča o ćirilici je priča o najvažnijem srpskom istorijskom pismu koje povezuje današnju sa srednjovekovnom Srbijom.
Projekat pomaže Ministarstvo kulture i informisanja, po Konkursu za sufinansiranje projekata u oblasti javnog interesa za 2020. godinu
Jedan narod je bogat onoliko koliko čuva svoju kulturnu baštinu, jezik, običaje i istoriju. Srpska ćirilica je važan deo nacionalnog identiteta Srba i uz latinično pismo dodatno oplemenjuje bogatstvo srpskog jezika.
Ćirilica je zvanično pismo Republike Srbije, ali je i pored svog zvaničnog statusa prema mišljenju inicijativa i udruženja za očuvanje jezika danas ugrožena. U vremenima kad se ceni originalnost i jedinstvenost kultura naroda, ćirilicu je neophodno čuvati i pamtiti da put za njeno ustanovljenje nije bio ni kratak ni lak.
Prva azbuka – Staroslovenska ćirilica
Nastanak ćirilice usko je vezan za nastanak prvog slovenskog pisma – glagoljice.
U devetom veku slovenski narodi smešteni na teritoriji današnje centralne Evrope nisu imali svoje pismo. Rimska crkva planirala je da širi svoj uticaj na delimično pokrštene Slovene i da im verska učenja služi na latinskom, zvaničnom jeziku Rima.
Strahujući od uticaja istočnofranačkog kralja Ludviga, moravski knez Rastislav traži od vizantijskog cara Mihajla Trećeg iz Carigrada da mu pošalje učitelje koji bi propovedali hrišćanstvo na njihovom jeziku. Tim povodom, braća Ćirilo i Metodije krenuli su na put kako bi preveli Sveto Pismo i druge bogoslužbene knjige na slovenski jezik i širili hrišćanstvo među Slovenima.
Na teritorijama gde su živeli južni Sloveni postojao je problem prevođenja crkvenih knjiga, koje su uglavnom bile napisane na grčkom jeziku, takođe nerezumljivom za slovenske narode. Ćirilo (rođen kao Konstantin) prilagođava grčki alfabet slovenskom jeziku i pravi glagoljicu, prvo poznato slovensko pismo. Glagoljica je rešila nedostatke grčkog alfabeta i ponudila slova za slovenske glasove kojih nema u grčkom jeziku.
U Bugarskoj u 10. veku grčki jezik u crkvenim spisima menja slovenski i po nalogu Borisa Prvog, Ćirilovi učenici sastavljaju novo pismo – ćirilicu. Rana ćirilica bila je spoj glagoljice i grčkog unicijala, odnosno grčkog ustavnog pisma i nije pravila razlike između malih i velikih slova.
Ćirilica u srednjovekovnoj Srbiji
Misijom Ćirila i Metodija počelo je i vreme pismenosti južnoslovenskih naroda. Od devetog veka crkvene knjige na tlu srednjovekovne Srbije počinju da se prevode na staroslovenski jezik. Srbima staroslovenski, kasnije crkvenoslovenski nije bio razumljiv jer je bio u mnogome različit od narodnog govora. Staroslovenski jezik je trebalo da slovenskim narodima približi hrišćansku kulturu i duhovnost, ali i da predstavi svetovnost i mističnost hrišćanskih spisa.
Zbog toga nastaje srpska redakcija crkvenoslovenskog jezika –srpskoslovenski, u kome je bilo više narodnih reči. Srpskoslovenski se koristio sve do 18. veka i za to vreme su se razvili prvi centri srpske pismenosti i tri ustaljena pravopisa: zetsko-humski, raški i resavski.
Najstariji sačuvani spisi sa početka srpske pismenosti danas se nalaze u ruskim i srpskim muzejima, a radi se spomenicima na glagoljici (Marijinsko jevanđelje iz 10. Veka, Graškovićev odlomak iz 11. veka) i ćirilici (Temnićki natpisi, Humska ploča, oba nastala između 10. i 11. veka).
Najstarije sačuvane knjige srpske redakcije staroslovenskog jezika su Miroslavljevo jevanđelje i Vukanovo jevanđelje iz 12. veka. U centrima srpske pismenosti otvorene su prepisivačke i prevoditeljske škole za umnožavanje hrišćanskih knjiga.
Ćirilica se vremenom menjala i prilagođavala potrebama bržeg pisanja. Kako je istakao Petar Đorđić u knjizi Istorija srpske ćirilice:
“Od 9. pa do 14. veka slova su široka, većina slova ima kvadratne proporcije, a jedan broj slova je simetričnog oblika. Od 14. veka slova postepeno počinju da se sužavaju, te ustav postaje pismo uzanih slova kakvim je pisano sve do 18. veka kada prestaje njegova redovna upotreba.”
Ruska građanska ćirilica
Padom srpske države pod otomansku vlast, ostavljeno je malo prostora za razvoj pismenosti. Srbi su u 18. veku masovno napuštali svoje domove i selili se u južne krajeve Ugarske. Bez mogućnosti za opismenjavanje, srpski patrijarh poslao je dopis ruskim učiteljima da dođu i prosvećuju, što oni i čine i osnovaju slavjansku i latinsku školu.
Osnivanjem škole počinje da jača uticaj Rusije na kulturu, pismo, crkveni i prosvetni sistem izbleglih Srba. Knjige su pisane na ruskoj građanskoj ćirilici koju je uveo ruski car Petar Veliki. Zbog nametnutog ruskosloveniskog jezika koji nije bio razumljiv, u drugoj polovini 18. veka se u Beču štampaju srpske knjige kako bi se oslabio uticaj Rusije.
Reforma Save Mrkalja i Vuka Karadžića
Već dugo je u to vreme postojala potreba za jezikom i pismom koji bi odgovarao narodnom jeziku. Ključne uloge u nastanku srpske ćirilice imali su Sava Mrkalj, Jernej Kopitar i Vuk Stefanović Karadžić. Sava Mrkalj je u svom delu Salo debeloga jera izneo svoje viđenje reforme ćirilice u kojem bi svaki glas trebalo da ima svoje slovo.
Prateći načelo “Piši kao što govoriš” Vuk Karadžić uz pomoć Jerneja Kopitara u Beču 1814. godine objavljuje Pismenicu serbskoga jezika po govoru prostoga naroda pisana i knjigu Mala prostonarodna slavenoserbska pjesnarica na narodnom jeziku.
Na temeljima ideja Mrkalja i Kopitara 1818. godine Karadžić objavljuje svoju ideju reforme ćirilice u Srpskom riječniku. Vuk je iz azbuke izbacio nekoliko slova ruske ćirilice, zadržao 24 slova iz staroslovenske, preuzeo slovo J iz latinice i uveo pet novih (ć, đ, dž, nj, lj).
Vukove ideje bivaju prihvaćene 1847. godine kada su izdati Vukov prevod Novog zaveta sa crkvenoslovenskog na srpski jezik i tri knjige njegovih saradnika na reformisanoj ćirilici: Rat za srpski jezik i pravopis Đure Daničića, Pesme Branka Radičevića i Gorski vijenac Petra Petrovića Njegoša.
Vuk je potpisnik Bečkog književnog dogovora 1850. godine koji je postavio temelje današnjem književnom jeziku Srba. Četiri godine nakon njegove smrti, 1868. godine objavljen je i prevod Novog zavjeta na srpski što se smatralo konačnom Vukovom pobedom.
Srpska ćirlica u 20. veku
Kako su Srbi u 20. vek ušli sa nacionalnim pismom, ćirlica je bila na meti zabrana austrijskih vladara Marije Terezije i Franca Jozefa, a kasnije i u NDH tokom Drugog svetskog rata. Ćirilica je kao ravnopravno pismo bila prihvaćena u Kraljevini Jugoslaviji i od Drugog svetskog rata u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji. Raspadom zajedničke države, ćirilica postaje zvanično pismo u sada nezavisnim republikama Srbiji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini gde je sloboda upotreba ćirlice zagarantovana ustavom.