Projekat pomaže Ministarstvo informisanja i telekomunikacije, po Konkursu za sufinansiranje projekata u oblasti javnog interesa za 2024. godinu
Jedna od institucija koja se otvoreno protivi uvođenju zakonskih obaveza i promena u vezi sa rodno osetljivim jezikom je Srpska Pravoslavna Crkva. Iako ne postoji ni jedan pisani zvanični dokument koji je izdala crkva, njeni predstavnici su u nekoliko navrata otvoreno govorili o protivljenju novim zakonskim odredbama.
Tako, u januaru ove godine održan je naučni skup u organizaciji Matice srpske i Srpske Pravoslavne Crkve na kojem je, između ostalog, zaključeno:
Zakonom o rodnoj ravnopravnosti grubo se narušava unutrašnja autonomija Srpske Pravoslavne Crkve, kao i ustavna odvojenost crkava i verskih zajednica od države. Postoji i čitav niz drugih razloga zbog kojih takozvani rodno osetljiv jezik nije prihvatljiv za Srpsku Pravoslavnu Crkvu, kao ni za Maticu srpsku.
Do sličnih i srodnih zaključaka došlo se i na skupu Pravni aspekti i posledice Zakona o rodnoj ravnopravnosti koje su ove dve institucije organizovale u martu, a protivljenje rodno osetljivom jeziku iskazao je u prošlogodišnjoj Uskršnjoj poslanici i Patrijarh Porfirije rekavši:
Apelujemo da se normira upotreba ćiriličnog pisma u javnom prostoru, kao i da se obustavi nasilje nad srpskim jezikom i ukinu odredbe zakona koji to nasilje nameću, naročito kroz protivustavni zakon koji nameće takozvani rodno osetljivi jezik, iza koga se krije borba protiv braka i porodice kao bogoustanovljenih svetinja i prirodnih oblika čovekovog ličnog i sabornog života.
Da bismo razumeli ovakve stavove, nije jednostavno dovoljno reći da je reč o ideologiji SPC ili pukom protivljenju promenama, već je neophodno istražiti kompleksne sisteme odnosa, postulata i značenja koji su izuzetno važni kada je reč o jednoj organizaciji kakva je Crkva.
Zbog toga smo razgovarali sa teologom, prof. dr Nenadom Mijalkovićem, sa Bogoslovije Svetog Kirila i Metodija u Nišu. U ovom tekstu prenosimo skraćenu verziju razgovora sa profesorom, a celi intervju možete pronaći na ovom linku.
Kakav je stav hrišćanstva po pitanju roda i da li postoje suštinske razlike između muškaraca i žena koje se mogu smatrati diskriminatornim?
U tradicionalnom hrišćanskom učenju, razlike u ulogama muškaraca i žena ne podrazumevaju bilo kakav oblik manje vrednosti ili neravnopravnosti. Naprotiv, ove razlike se posmatraju kao odraz duboke i Bogom određene usklađenosti, gde oba pola imaju svoj jedinstveni doprinos u porodici, Crkvi i društvu. U ovom kontekstu, bračni savez je posmatran kao odraz odnosa Hrista i Crkve, a uloge muža i žene u braku kao simbol žrtvene ljubavi i predanosti koju Hristos ima prema svojoj Crkvi. Crkveno učenje o braku, dakle, nije zasnovano na ideji superiornosti jednog pola nad drugim, već na međusobnoj saglasnosti i uzajamnom poštovanju. Muškarci i žene su stvoreni po liku Božjem, i svaki od njih ima svoj jedinstveni poziv u okviru crkvene zajednice. Ovaj poziv nije ograničen samo na bračni savez, već se proteže i na druge oblike služenja u Crkvi i društvu.
Međutim, savremeno društvo često dovodi u pitanje ove tradicionalne uloge, naročito u kontekstu borbe za rodnu ravnopravnost i prava žena. Savremena društvena teorija naglašava potrebu za većom jednakošću u svim aspektima života, uključujući i Crkvu. Tako se u nekim teološkim krugovima postavlja pitanje da li je neophodno preispitati tradicionalne uloge muškaraca i žena, naročito u svetlu novih društvenih izazova i zahteva. Sa druge strane, Crkva se suočava sa dilemom kako da očuva svoju vekovnu tradiciju i duhovni identitet, a da pritom bude otvorena za dijalog sa savremenim društvenim tokovima. Uprkos ovim izazovima, Crkva ostaje verna svom učenju da je porodica, kao zajednica muža, žene i dece, osnovna ćelija društva i neraskidiva od crkvenog života.
Zbog čega je za Crkvu važno čuvanje tradicije i jezika jednog naroda?
Uloga Crkve u očuvanju nacionalnog i kulturnog identiteta jednog naroda je duboko ukorenjena u njenoj istorijskoj i duhovnoj misiji. Kako je patrijarh srpski Porfirije istakao u svojoj Vaskršnjoj poslanici 2023. godine, crkvene vrednosti, posebno jevanđelske, predstavljaju temelj na kojem se grade narodna prosveta i kultura. Ovaj apel naglašava važnost povezivanja duhovnog i kulturnog života jednog naroda, u ovom slučaju srpskog, sa čuvanjem sopstvenog jezika i pisma — srpskog jezika i ćirilice. Tradicija u Crkvi nije samo puko prenošenje verskih obreda i učenja, već uključuje i očuvanje jezika kao ključnog sredstva komunikacije sa Bogom i među vernicima. Srpska pravoslavna Crkva, kao jedan od stubova srpskog identiteta, igra važnu ulogu u čuvanju kulturnih elemenata koji definišu narod, naročito u periodima istorijskih izazova, kao što su ratovi, migracije, globalizacija i sekularizacija.
Čuvanje jezika nije samo pitanje kulture, već i vere, jer jezik omogućava prenošenje teoloških učenja i molitvi, koje su nerazdvojne od duhovnog života jedne zajednice. Ćirilica, kao pismo srpskog naroda, takođe ima poseban značaj u očuvanju kulturnog nasleđa i nacionalnog identiteta. Za Crkvu, ovaj identitet je neodvojiv od duhovnog života, jer ona ne samo da povezuje narod sa njegovim korenima, već i prenosi moralne i duhovne vrednosti kroz generacije. Crkva, stoga, nije samo religijska ustanova, već i čuvar istorije, jezika i kulture. U vremenu promena, ona često funkcioniše kao faktor stabilnosti, pružajući oslonac zajednici u nastojanju da sačuva svoj identitet u svetu koji je sklon brzim promena.
Da li možete da objasnite stav Srpske pravoslavne crkve (SPC) o tome zbog čega je protiv uvođenja rodno osetljivog jezika, odnosno, izmene jezičkih normi u celini?
SPC ima tradicionalni pristup prema ovakvim pitanjima. Prema stavovima pojedinih crkvenih zvaničnika i javnim izjavama, Crkva smatra da svaki jezik razvija svoje prirodne karakteristike kroz istoriju i kulturne uticaje, te da nema potrebe za nametanjem novih, veštački stvorenih reči ili gramatičkih promena. Ova pozicija proizilazi iz dubokog verovanja u važnost tradicije i kontinuiteta, posebno kada je u pitanju čuvanje hrišćanskih vrednosti.
Za analizu ove tematike, hrišćanski stavovi o braku su ključni za razumevanje ovog pristupa. Brak, prema učenju Crkve, predstavlja jedinstvo muškarca i žene, i ovaj koncept se prenosi kroz bogoslužbeni jezik, koji odražava božansko stvaranje muškog i ženskog kao dva usklađena dela Božjeg proviđenja. Prevodi Biblije ponekad razlikuju izraze poput „čoveka“ i „čovečice“, ali osnovna ideja je da jezik odražava versko i moralno učenje.
Srpska pravoslavna crkva kroz izjave pojedinaca i medijske izveštaje, zauzima stav da uvođenje rodno osetljivog jezika predstavlja veštačku i nepotrebnu intervenciju u prirodni razvoj srpskog jezika. Takav stav naglašava da jezik, osim što služi kao sredstvo komunikacije, predstavlja i kulturni i duhovni temelj, te da ga ne treba menjati bez dubokog razmatranja mogućih posledica po tradiciju i vrednosti naroda. Iz tog razloga, svaka značajnija promena jezičkih normi, poput uvođenja novih termina i oblika za rodno osetljivi jezik, po njima predstavlja opasnost za stabilnost tradicionalnog načina života i izražavanja.
Da li se insistiranje na jezičkim promenama i drugim društvenim fenomenima sa Zapada može ugroziti kultura, tradicija i vera SPC i njenih vernika i kako ovakve moderne promene utiču na verske zajednice?
Insistiranje na jezičkim promenama i prihvatanje društvenih fenomena koji dolaze sa Zapada, kao što je rodno osetljivi jezik, Srpska pravoslavna crkva (SPC) često posmatra kao pretnju za očuvanje kulture, tradicije i vere. U zajednicama koje se duboko oslanjaju na vekovne običaje i vrednosti, moderni trendovi mogu biti doživljeni kao faktori koji podrivaju osnovne stubove društva. Crkva smatra da ove promene, koje dolaze iz različitih društvenih pokreta sa Zapada, mogu da dovedu do udaljavanja od tradicionalnih vrednosti. Preispitivanje moralnih i duhovnih normi, koje su u temelju pravoslavne vere, po SPC može rezultirati gubitkom ne samo nacionalnog, već i verskog identiteta. Jezik, kao sredstvo prenošenja kulture, istorije i verovanja, od posebnog je značaja.
Kako primećujemo postaje neki opšti trend u svetu da se svi narodi čvrsto drže svoje kulture, jezika, nacionalne pripadnosti, jer na taj način istorijski dobijaju na svom identitetu. Istorijskim činjenicama potvrđuju svoj identitet. Ne bih mogao da govorim u ime SPC po ovim pitanjima, jer prosto nisam ovlašćen za tako nešto. Ali bih mogao da kažem nešto kao laik koji pripada Crkvi. Neminovno je da mi kao društvo iz godine u godinu prolazimo kroz određene promene. Promene se odvijaju kako na ličnom tako i na institucionalnom planu. To se prosto dešava po sili prirode i kao deo dinamike života. Ako bismo ove promene posmatrali u jednom institucijalnom, istorijskom, juridičkom smislu, kao nešto što nam se nameće od spoljnih faktora onda svakako postoje elementi za bojazan, jer istorija nam svedoči o stradanjima od raznoraznih spoljašnjih neprijatelja.
Postoje li neki segmenti koji bi mogli biti, iz ugla SPC, promenjeni, a kojima bi se, na drugi način, mogla osigurati veća ravnopravnost među polovima?
Srpska pravoslavna crkva možda ne vidi potrebu za radikalnim promenama u jezičkim normama ili u društvenim strukturama kako bi se osigurala ravnopravnost, ali je moguće da podrži inicijative koje unapređuju položaj žena u Crkvi i društvu bez ugrožavanja tradicionalnih vrednosti. Na primer, istraživanje načina na koje žene mogu igrati aktivnije uloge u crkvenom životu, bez narušavanja osnovnih teoloških principa, moglo bi biti jedan od načina na koji bi SPC mogla da podrži ravnopravnost među polovima. U ranoj Crkvi je postojala posebna služba đakonisa, možda bi to mogao da posluži kao model da se ženama povrati ta služba. Ali to pitanje nije stvar koju bi trebalo da rešava pojedinac ili neka nevladina organizacija, već bi o tome trebalo razgovarati na saboru uz prisustvo svih episkopa, a možda i naroda.
NAPOMENA: Ovaj tekst je objavljen uz odobrenje i autorizaciju prof. dr Nenada Mijalkovića