Jedan od duhovnih centara Ćuprije u Pomoravlja
Foto: .Projekat pomaže Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije, po Konkursu proizvodnje medijskih sadržaja koji promovišu i afirmišu teme iz oblasti KULTURE za 2022.godinu
U podnožju Kučajskih planina, nadomak ćuprijskog sela Senje nalazi se biser i jedan od najpoznatijih simbola Ćuprije – Manastir Ravanica. On je, zajedno sa crkvom posvećenom Svetom Vaznesenju Gospodnjem, zadužbina kneza Lazara. Podignut je između sedamdesetih i osamdesetih godina 14. veka.
Crkvu je gradio Rade Neimar iz Bara, a manastir je nastajao u periodu od 1376. do 1388., kada je najveći deo radova završen. Ipak, prema nekim podacima, na ovom mestu je i pre toga postojalo ravaničko vlastelinstvo, ali ne i kompletan manastir. Razlog zbog kojeg je on sagrađen baš na ovom mestu krije se u činjenici da su srpski vladari tog vremena osećali da se bliži sukob sa Osmanlijama.
“Sa jedne strane, manastir je blizu Carigradskom drumu, ali je i zaklonjen Kučajskim planinama, te je na neki način zaštićen” – ukazuje Stefan Radisavljević, istoričar iz Ćuprije. “Nekada se tu nalazila Ravanička klisura i putem je mogla da ide najviše jedna osoba. To nije bio slučaj samo sa Ravanicom, svi manastiri iz 14. i 15. veka, baš zbog toga što Turci nailaze, namerno su građeni van tih najbitnijih puteva.”
Foto: Antikvarneknjige.comManastir Ravanica – Crtež Feliksa Kanica početak XIX veka
Zbog toga je manastir okruživalo moćno utvrđenje sa sedam kula, a unutar njih nalazile su se crkva, pirga, ćelije, trpezarija kao i ostale neophodne ekonomske i gospodarske zgrade.
Smrt Lazara i vekovi pljačkanja
Priča o nastanku Ravanice ima poseban istorijski značaj. Doktor Vlad. R. Petković u knjizi „Ravanica“ iz 1922. navodi da se crkva i manastir često smatraju jednim od najlepših spomenika stare naše arhitekture.
„Pošto beše podignuta samo na nekoliko godina pred katastrofom na Kosovu, ona je posle tragedije Kosovske mogla izgledati kao nadgrobni spomenik slave i veličine srpske, kao mauzolej, podignut nad sahranjenom slobodom i samostalnošću države srpske.“
Manastir je predstavnik Moravske škole poslednje epohe srpskog Srednjeg veka i više puta predstavljao je utočište u teškim vremenima, koja ga nisu zaobišla i zbog kojih je više puta rušen, paljen i napuštan, ali uvek iznova obnavljan.
Takođe, iz ovog mesta potiče i jedan dokument posvećen upravo Ravanici, a koji ima veoma veliki istorijski i dokumentarni značaj. Reč je o Ravaničkoj povelji iz 1381. godine. Ona je značajna jer je potpuno originalna, specifična i oslikava Lazarevu ideologiju, ali i jer su u njoj sačuvani i zabeleženi mnogi podaci relevantni za mesta i ljude koji su tada naseljavali područje današnjeg Pomoravlja.
Foto: .Vrdnički prepis Ravaničke povelje
Poseban značaj ona je imala, a ima ga i danas, i kao mesto na kojem počivaju mošti kneza Lazara.
„Od trenutka kada su u taj manastir prenete kneževe mošti sa Kosova 1391., smisao Ravanice je knez Lazar. Smrt vladara u bici na Kosovu mučenička, ali i kao trijumf jednoga novog koliko univerzalnog, sveprisutnog i hrišćanskog, toliko i narodnog, srpskog martirijuma. Kult nastaje odmah, i prateći Lazareve mošti i njihovu prenosu u Ravanicu, postaje ravanički kult“ – navodi Dimitrije Bogdanović u knjizi „Manastir Ravanica: spomenica o šestoj stogodišnjici.
Nakon pogibije Lazara na Kosovskom boju 1389. godine njegove mošti su se narednih nekoliko godina nalazile u prištinskoj crkvi Vaznesenja, a u Ravanicu prenete su 1392. Ovo je Ravanicu učinilo važnom lokacijom očuvanja srpstva i mestom koje su posećivali ljudi sa svih strana zemlje.
U isto vreme, Ravanica se razvila i kao mesto pisane reči, monaške škole, a interesantno je i da je većina danas poznatih pesama kosovskog i pokosovskog ciklusa nastala upravo u manastiru ili blizu njega.
Ipak, naredne godine nisu bile naklonjene manastiru kraj Ćuprije. Tako je zabeleženo da je on pustošen u nekoliko navrata: 1396., 1398., 1436., 1686., ali i krajem 18. veka. U pljački 1459. Turci su iz Ravanice odneli svo zlato i srebro, ali sama crkva nije bila skrnavljena.
Za vreme velike seobe Srba, putem severa krenuli su i monasi Ravanice 1690. godine. Oni su tada iz manastira poneli mošti Lazareve, njihov pokrov, i knjige i odneli ih u Sentandreju. Na ovom mestu obnoviše manastir Vrdnik, koji je od tada poznat kao Nova Ravanica i u nju položiše mošti kneza Lazara. Tako, ćuprijska Ravanica osta prazna, bez svog ktitora i svojih monaha.
Jedan od monaha, jeromonah Stefan, vrativši se 1717. do prave Ravanice zateče je u razorenom i pustom stanju. On je čitav svoj život, od tog trenutka, posvetio obnavljanju manastira, i bio je jedan od najzaslužnijih što manastir stoji i do danas. Međutim i posle Stefana manastir je pljačkan, rušen i ova sudbina ga nije izbegla ni tokom 19. veka ali ni tokom Prvog i Drugog svetskog rata.
Foto: ravanica.rsNa Svetom arhijerejskom saboru Srpske pravoslavne crkve koji je održan 1954. godine odlučeno je da se mošti kneza Lazara vrate u Ravanicu. Ipak, tek 1988. godine, godinu dana pred proslavu šestogodišnjice Kosovskog boja, mošti su krenule putem ka Ćupriji. U Ravanicu su pristigle 9. septembra 1989.
Karakteristike crkve Vaznesenja
Crkva manastira Ravanice posvećena Vaznesenju Gospodnjem veoma je interesantna i značajna jer povezuje jednu staru epohu srednjevekovne feudalne umetnosti sa novom, koja je usledila posle nje. U literaturi se često navodi kao biser Moravske škole, prvi predstavnik, u kojem se najbolje ogleda sva originalnost ovog stila.
Arhitektura Crkve Vaznesenja je originalna i jedinstvena. Karakterišu je trolisna osnova i model upisanog krsta sa pet kupola. Zidana je kamenom i opekom koji su naizmenično postavljani, a interesantno je da je prva u Srbiji koja je ukrašavana keramoplastičnim materijalom i reljefnim plastikom. Crkva je građena pod jakim uticajem hilandarske tradicije i Svete Gore.
Spolja, crkva ima izuzetno lepu ornamentiku koja je čini estetski posebnom. Dominiraju šuplji krstovi, kao i biljni i zoomorfni motivi poput cvetova, grifona. Najveći deo crkve rađen je od žućkasto rumenog peščara koji crkvi daje boju meda, sa ponekim mrkim delovima.
„Arhitekturu crkve manastira Ravanice jasno karakterišu dva različita dela. Prvi, potpuno razvijeni deo, sačinjava hram crkve, naos. Sa njegove istočne strane se nadovezuje oltarski prostor, dok su u poprečnoj osovini smeštene pevničke apside. Drugi deo je sa zapadne strane dograđena priprata, narteks, koja zahvata istu širinu kao i naos, ali je znatno niža. Naos sa oltarskim prostorom i dvema pevničkim apsidama dominira svojim unutrašnjim i spoljnim prostornim rešenjem. Spoljašnjost je oblikovana sa jednim centralnim i četiri manja kubeta.“ – navodi Branislav Vulović u knjizi „Ravanica, njeno mesto i njena uloga u sakralnoj arhitekturi Pomoravlja“
Foto: ravanica.rsPrvobitni narteks ili priprata, nije podignut u isto vreme kada i crkva. Napravljen je kasnije, ali je, prema istraživanjima, izuzetno lepo vezan za već sazidanu crkvu i sa njom je činio skladu celinu. Međutim, on je srušen i na njegovim temeljima je početkom 18. veka podignut novi.
Živopis crkve
Interesantno je da živopis crkve nije bio urađen isključivo u fresko tehnici, već je prisutna i tehnika skulpture, odnosno kamenog ukrasa, koji doprinosi specifičnosti crkve.
„Ravanička skulptura je ponikla u simbiozi domaće tradicije u kojoj se susreću vizantijski i romanogotski oblici koji su stvorili novi stil u Pomoravlju. (…) Ovi zapadni elementi u susretu sa vizantijskim shvatanjima interpretirani su na svojstven način koji karakteriše nivi, Moravski stil kamenog, rezanog ukrasa Ravanice“ – uočio je Branislav Vulović u tekstu iz 1966. pod nazivom „Arhitektura Ravanice“
Originalni živopis crkve gotovo je u potpunosti nestao, najviše zbog čestih upada od strane Turaka. Najveći deo fresaka koji je opstao je veoma lošeg kvaliteta i jedva se nazire. Najznačajnija među njima je ktitorska kompozicija na zapadnom zidu na kojoj su prikazani knez Lazar i knjeginja Milica sa svojom decom.
Foto: ravanica.rsZivopis u crkvi
Čitav zapadni deo crkve oslikan je likovima svetitelja koji su mučenici i pustinjaci, a pretpostavlja se da su bili oslikani i na istočnom zidu, koji je veoma oštećen. Na polukružnim izbočinama, takozvanim bočnim konhama, slikani su sveti ratnici.
“Veoma brižljivo obrađeni stubovi koji nose kupolu, ukrašeni su bogato motivom vezanih lančanih medaljona. Ti krugovi, u bogatim okvirima, na plavoj pozadini, ukrašenoj raskošnim ornamentima izvedenim zlatom, penju se ka nebu, i ritmom linija, kolorističkim odnosima i raskošnom, novom primenom ornamenata daju specifičan pečat živopisu Ravanice” – stoji na sajtu manastira
Na priprati se nalazi portret Stefana Daskala, monaha koji je obnovio manastir, dok je od starog freskopisa na ovom delu sačuvan samo lik Presvete Bogorodice, koji se nalazi iznad ulaznih vrata glavnog dela crkve.
Ravanica danas
Do 30. oktobra 1946. Ravanica je bila muški manastir, a od tog datuma postaje ženski. Tada u njega dolazi igumanija Jefimija Mićić i 25 monahinja. Danas je nastojateljica manastira igumanija Marija Čeperković.
Manastir funkcioniše gotovo samostalno sa svojom ekonomijom. Monahinje u njemu gaje voće i povrće i čuvaju životinje. Takođe, one se brinu i o deci koja su ometena u razvoju u sklopu manastira Sveta Patka u selu Izvor kod Paraćina.
Ravanica je otvorena za posete u letnjem period od 8 časova izjutra do 18 popodne, a tokom zime do 16 popodne.
Jutarnje bogosluženje vrši se svakog dana od 6 ujutru, a večernje od 17:30, dok je liturgija svakog četvrtka i subote od 7 sati.
